Giải mã tâm trí: Ký ức

Một số khoảnh khắc rất quan trong và ta tin rằng có một bản thu hoàn hảo về chúng ta đã được khắc sâu vào tâm trí ta. Khoảng 50% chi tiết về ký ức đó thay đổi trong 1 năm mặc dù hầu hết mọi người đều tin rằng họ đúng 100%. Có thể họ nhớ đúng sự kiện chính của ngày đó nhưng những chi tiết như họ đã ở với ai, họ đang làm gì khi nghe tin và điều họ tận mắt nhìn thấy thì không.

Tất cả dựa vào cách đặc biệt mà bộ não chúng ta lưu trữ ký ức. Và có thể chưa bộ não nào cho ta biết nhiều hơn về ký ức hơn cái này. Nó thuộc về một người tên Henry Molaison.

Khi Henry 27 tuổi, anh phẫu thuật não để trị bệnh động kinh và bác sĩ đã cắt bỏ phần nhỏ được đánh dấu màu vàng như hình bên dưới này trong não anh ấy. 

Bác sĩ ghi chú rằng thủ thuật không dẫn đến thay đổi hành vi đáng kể ngoại trừ việc mất đi ký ức ngắn hạn trầm trọng. Nhưng thực tế nó quá trầm trọng, nó khiến Henry không nhớ đường lối trong nhà và bác sĩ của mình.

Nhưng Henry vẫn còn các ký ức bao gồm các thói quen không cần ý thức khác như biết đi xe đạp. Những ký ức này được gọi là “ký ức mặc nhiên”. Anh ấy cũng giữ lại vài ký ức có ý thức hoặc “minh thị”. Trong một ghi âm vào đầu những năm 90, anh ấy đã thảo luận sự kiện lịch sử với bác sĩ. 

Bác sĩ: Điều gì xảy ra năm 1929?

Henry trả lời: Thị trường chứng khoán mỹ sụp đổ

Bác sĩ: Đúng vậy. 

Đó là một ví dụ của ký ức ý nghĩa: sự việc, ngày tháng, số, chữ… những thứ mà vận động viên trí nhớ ghi nhớ.

Tổn hại thực sự với Henry là ký ức tình tiết, ký ức về những trải nghiệm cá nhân. Khi bác sĩ hỏi anh ấy: “Anh có biết hôm qua mình làm gì không?”, Anh ấy trả lời: “Không”. 

Thiếu phần nhỏ này trong não, Henry gặp khó khăn trong việc tạo ký ức mới. Nhưng như thế không có nghĩa là ký ức được lưu trữ ở một nơi cụ thể.

Khi bạn có một trải nghiệm, như biểu diễn tại buổi độc tấu thì thông tin cảm quan được xử lý đến nhiều phần khác nhau trong não, ví dụ như:

Âm thanh của đàn Cello … thể hiện chức năng của Vỏ não thính giác.

Hãy cảm nhận dây đàn dưới ngón tay của bạn. Đây là chức năng của phần sau của não.

Sau đó tưởng tượng khuôn mặt của một người bạn ở hội trường. Đây là chức năng của Nếp cuộn hình thoi trong não.

Sự giằng vặt của nỗi lo sợ trên sân khấu thể hiện Hạch hạnh nhân của não.

Và phần của não bộ kết hợp tất cả các yếu tố này lại với nhau, phần đã bị huỷ hoại trong ca phẫu thuật của Henry là thuỳ thái dương trung gian của não. 

Nó bao gồm một cấu trúc quan trọng gọi là hồi hải mã của não.

Khi bạn hồi tưởng lại những khoảnh khắc đó, thuỳ thái dương trung gian giúp kết hợp các yếu tố đó một lần nữa. Và chuyện đời bạn sẽ là toàn bộ khoảnh khắc được tái hiện như vậy.

Phân bổ ký ức người 70 tuổi

Biểu đồ trên là chuyện đời của một người 70 tuổi điển hình. Có nhiều ký ức trong quá khứ gần, nhưng càng trở về trước kia, chúng càng ít đi. Chỉ còn một vài ký ức từ thời thơ ấu và không còn gì trước năm ba tuổi. Nhưng ở tuổi dậy thì và đôi mươi, lại có nhiều đến kinh ngạc. 

Khi học trung học, bạn trải qua nhiều chuyện quan trọng trong giai đoạn đó của đời mình. Và khi ta nghĩ về chuyện đời mình, những khoảnh khắc thay đổi đó chính là những điều định nghĩa con người chúng ta và cuộc sống của ta sau này. 

Một số người có nhiều ký ức hơn người khác. Bạn có thể cải thiện trí nhớ bằng cách sống lạnh mạnh và năng động hơn.

Yanjaa đã cố gắng không uống nhiều rượu bia, ngủ nhiều hơn và ăn uống ít hơn. Cái cô ấy thấy được trong mỗi nghiên cứu sẽ giúp tăng hiệu quả là thiền định. 

Sinh viên đại học tại Mỹ có thể tăng điểm số bài thi GRE của họ từ 460 đến 520 bằng việc tham gia một lớp thiền chánh niệm.

Có lẽ vì thiền cải thiện sự tập trung và sự tập trung cải thiện trí nhớ. Và khi nói đến trải nghiệm cá nhân, có những đặc điểm nhất định khiến ta ghi nhớ tốt hơn người khác bao gồm:

Thứ nhất là cảm xúc:

Nếu cho 1 người xem 1 loạt các khuôn mặt thì hõ sẽ nhớ khuôn mặt biểu cảm nhất.

Khi ta có trải nghiệm giàu cảm xúc, hạch hạnh nhân (trung tâm cảm xúc của bộ não, nằm ngay cạnh hồi hải mã) sẽ tăng cường điều chỉnh hồi hải mã và cho phép nó tạo ra một bộ nhớ chi tiết mạnh mẽ hơn.

Một điều mà các nhà khoa học muốn làm sau vụ 11/9 là kiểm tra bộ não của những người ở New York ngày hôm đó. Trung bình, khoảng một nửa số người ở quanh Midtown (trung tâm thương mại thế giới) và nửa còn lại gần ở Trung tâm Thương mại Thế giới hơn. 

Ba năm sau vụ khủng bố, họ yêu cầu những người đó nhớ lại trải nghiệm của mình.

Với những người ở gần Trung tâm Thương mại Thế giới hơn vào ngày đó, ký ức 11/9 rõ ràng hơn và các nhà nghiên cứu thấy nhiều hoạt động hơn ở hạch hạnh nhân.

Ký ức cũng liên quan đến cảm giác về nơi chốn

Một điều từ nghiên cứu ký ức ngày 11/9 cho thấy mọi người chắc chắn nhất về việc họ đã ở đâu khi ấy nên các nhà khoa học đã nghĩ địa điểm có vai trò đặc biệt lớn trong trí nhớ. Và nếu nhìn kỹ vào hồi hải mã thì dường như có những tế bào phản ứng cụ thể về thời gian và địa điểm. 

Đầu nó ở vòng tròn màu xanh lá. Mỗi tế bào địa điểm gắn liền với 1 vị trí cụ thể dọc theo đường đi và các tế bào này đã được các nhà khoa học mã hoá màu. Khi con chuột ở đầu mê cung, tế bào địa điểm xanh này rực sáng nhưng khi nó di chuyển, tế bào khác được kích hoạt rồi thêm từng tế bào khác nữa. Khi con chuột dừng lại, các tế bào rực sáng liên tiếp khi nó nhớ đường. 

Một ví dụ khác khi một người lá taxi ở London phải lèo lái mê cung của chính mình. Để được cấp giấy phép lái xe, họ phải qua một bài kiểm tra khá cũ gọi là “kiến thức”. Họ dành nhiều năm ghi nhớ 25.000 đường phố ở London.

Các nhà khoa học quét não bộ của họ trước và sau quá trình này và thấy được kết quả. Trong não những người không được cấp giấy phép thì kích thước thay đổi của hồi hải mã không thay đổi nhưng thú vị là, những người được cấp phép thì hồi hải mã của họ đã phát triển. 

Cuối cùng, ký ức có thể được củng cố bằng câu chuyện.

Não chúng ta chú ý đến thông tin nhiều hơn khi thông tin ở dạng tường thuật.

Trong một nghiên cứu, 24 người được yêu cầu ghi nhớ 12 danh sách mười từ. Một nửa học thuộc và nhẩm lại danh sách và trung bình họ ghi nhớ 13% tổng số từ. Còn với nửa còn lại họ đã lồng các từ vào những câu chuyện họ tự sáng tạo ra và họ nhớ đến 93%.

Bạn càng kết hợp được những thứ bạn muốn nhớ vào kết cấu đã có sẵn trong trí não bạn thì bạn càng dễ ghi nhớ. Bạn đã tự tạo ra một bài tường thuật. Khi chúng ta triệu hồi ký ức đó, ta sẽ có rất nhiều cách để đi vào ký ức đó. 

Câu chuyện, địa điểm hay ký ức cũng chỉ là nền tảng của những ký ức rõ ràng nhất.

Và những yếu tố đó có thể được dùng để giúp bạn ghi nhớ được 500 con số ngẫu nhiên trong bài thí nghiệm đầu tiên. 

Chúng ta hãy cùng bắt đầu với lời giải từ chính Yanjaa.

Đầu tiên, Yanjaa bắt đầu với ba chữ số đầu tiên, 539. Cô ấy chuyển số thành âm thanh bằng mã riêng của mình với số 5 là chữ “s”, số 3 là chứ “a” và số 9 là chữ “g” chỉ vì giống hình dạng. Nó giống như bạn đang đọc gì đó thay vì nhìn vào những con số này nên 539 là “SAG”. Và bộ ba tiếp theo, 166, trở thành “TBB”, nên cô ấy nghĩ đến món Tabblouleh ở Trung Đông. Cô ấy ghép hai từ để tạo ra một tình huống ấn tượng. Một gã yếu đuổi, nửa trần truồng người đầy cơm tabblouleh và vì nó kinh tởm nên Yanjaa sẽ nhớ nó hơn. 

Bất cứ thứ gì gây phản ứng theo bản năng hay gây xúc động thì não bản sẽ kiểu: “eo”.

Cô ấy đã biến đổi các con số khác theo cách tương tự. Gimli trong phim Lord of the Rings là hình ảnh ông ấy đang tranh cử. Rami Malek đang mua giày. Lá lách của cô ấy biến thành bảo tàng Lourve. Tiếp theo, Yanjaa khai thác sức mạnh địa điểm với một kỹ thuật cổ xưa gọi là “cung điện ký ức“. Cô ấy tưởng tượng mình đi qua một khu phố quen thuộc và thêm hình ảnh siêu thực dọc theo con đường. Nó giúp lồng thứ trừ tượng ngẫu nhiên vào với những thứ bạn cần biết theo trật tự. Sau đó Yanjaa ra khỏi tàu điện ngầm High Street. Thấy một người yếu đuối gầy gò người phủ đầy tabblouleh. Xa thêm chút, trong đường hầm đó, 478 là rặng đá ngầm và 468, đó là bánh bao Ý nên đường hầm đó giờ là rặng đá ngầm đầy bánh bao Ý.

Yanjaa tiếp tục tưởng tượng và gắn kết hình ảnh vào trí nhớ với ở một vòng xoay ngựa gỗ, có một con lạc đà không bứu rất to.và nó đang ăn một miếng phô mai nóng chảy …

Danh sách những con số vô nghĩa đó đã thành một nhật ký hành trình hay ho đầy hình ảnh đáng ngạc nhiên mà cô ấy có thể lại ghé thăm.

Vận động viên trí nhớ không nhất thiết phải thông minh hơn người và não họ cũng không to hơn. Nhưng họ thay đổi các mối liên kết trong não bằng cách dùng các kỹ thuật như cung điện ký ức. Chúng ta nhớ điều đó hơn là nhớ những con số ngẫu nhiên. 

Nói chung, ta giống như người học thiên về cảm xúc và thị giác. Và cả nhà cùng kể chuyện nữa. 

Trên thế giới mới chỉ có vài người nhớ được hơn 20.000 chữ số của số Pi. Nhưng nhiều người đã đóng Hamlet và đã nhớ hết lời thoại của nhân vật chứa gần 50.000 chữ cái.

Câu truyện không còn nữa nhưng một số thứ tương tự nhau củng cố ký ức của chúng ta cũng có thể bẻ cong ký ức.

Thường những ký ức giàu cảm xúc sẽ khiến chúng ta thường nhớ những khía cạnh trung tâm. Vì vậy, sự chú ý của chúng ta tập trung vào cốt lõi của trải nghiệm đó nên ta có thể sẽ quên đi vài chi tiết bên lề như quần áo của thủ phạm, nhưng ta sẽ nhớ đến khẩu súng. 

Ký ức 11/9 giàu cảm xúc và ký ức hàng ngày để không chính xác như nhau. Cả 2 đều sụt giảm ở cùng một tốc độ. Khác biệt là ở chỗ người ta rất tự tin và sự kiện 11/9 của họ đã đúng.

Ký ức không phải các bản thu âm sắc nét mà ta cất giữ. Chúng giống màn biểu diễn trực tiếp hơn và được tạo ra với đầu vào từ các bộ phận khác nhau của não ở thời điểm hiện tại.

Ta không thể nhớ từng chi tiết của từng trải nghiệm nên ta dùng kiến thức sẵn có ví dụ như ký ức ý nghĩa hoặc thực tế ta đã biết hoặc niềm tin và thiên kiến trước đó để lấp đầy những khoảng trống đó. 

Chúng ta dựng lại ký ức tình tiết nên ta ghép chúng lại với nhau. Nghĩa là ký ức tình tiết của ta thật sự rất linh hoạt.

Các nhà khoa học có thể tận dụng sự linh hoạt này để tạo ra các ký ức tuổi thơ không có thật như việc bị bỏ rơi lại ở khu mua sắm, bay trên khinh khí cầu hay thậm chí uống trà với hoàng tử Charles.

Trong một nghiên cứu, những người mới lớn được yêu cầu nhớ lại một tội lỗi mà họ đã mắc phải khi còn dậy thì. Dù những tội ác này hoàn toàn là giả, được các nhà nghiên cứu bịa ra. Sau một số cuộc nói chuyện chứa câu hỏi dẫn dắt thì 70% người tham gia chấp nhận rằng họ đã phạm những tội ác đó và nhiều người nghĩ ra nhiều ký ức chi tiết và phong phú mà lại hoàn toàn là giả.

Một trường hợp diễn ra điều này thật không may là việc nhận diện thủ phạm bằng nhân chứng.

Và một lần nữa, những bản thu âm của Henry Molaison đã chỉ ra câu trả lời. Henry thường vật lộn để trả lời những câu hỏi dạng tương lai. Các nhà khoa học cho rằng anh ấy không chỉ mất đi quá khứ mà còn không hình dung nổi tương lai. 

Ba thập kỷ sau ca phẫu thuật của Henry, một bệnh nhân khác đã bị hỏng thuỳ thái dương trung gian trong một tai nạn xe máy. Bệnh nhân đã được bác sĩ phỏng vấn từ năm 1988 để giải đáp nhiều câu hỏi. Bệnh nhân đó từng diễn tả việc nghĩ về tương lai giống như việc được yêu cầu tìm một cái ghế trong căn phòng trống. 

Tương lai và quá khứ giường như liên quan đến tâm trí

Các nhà khoa học quyết định đưa người vào máy quét và để họ nhớ những trải nghiệm quá khứ và tưởng tượng trải nghiệm tương lai…. và họ cũng không biết mong đợi điều gì. 

Khi người ta nhớ lại, một mạng lưới cụ thể đã sáng lên và… mạng lưới đó được kích hoạt, khá là giống với… Trí tưởng tượng khi người ta phải tưởng tượng các sự kiện trong tương lai.

Khi bạn để tâm trí phiêu du, bạn đang chuyển đổi liên tục giữa nhớ lại và tưởng tượng. Tâm trí bạn là một cỗ máy thời gian. Cỗ máy đã ghép lại các mảnh ghép để tái hiện quá khứ cũng có thể ghép một số mảnh này với mảnh khác để giả lập tương lai khả dĩ. 

Sự linh hoạt làm chúng ta nhớ những điều chưa từng xảy ra, làm xói mòn hệ thống công lý, làm hỏng ký ức sống động nhất và nó bắt đầu trở thành siêu năng lực … một chìa khoá để loài người thành công.

Nó cho phép ta sửa chữa các trải nghiệm sắp tới, suy xét về các cách mà sự kiện có thể diễn ra, về những trở ngại tiềm ẩn và về cách ta có thể đối phó với những trở ngại đó. 

Và một số nhà khoa học nói rằng động cơ mô phòng giữa hai tai còn làm được điều thâm thuý hơn: Nó đan xen những ký ức về quá khứ và những giấc mơ về tương lai với nhau để tạo nên ý thức về bản thân bạn.